«Εἰ καί ἐξ ὑλῶν συγκείμενός ἐστιν, ἀλλ’ οὖν ὑπερκόσμιον ἔχει χάριν»
1. Ο χριστιανικός ναός είναι ένα ορατό σημείο – σύμβολο – εκείνου που δεν μπορούν να δουν τα ανθρώπινα μάτια. Η μυστική σημασία του ναού αποκαλύπτεται μόνο στούς «μεμυημένους», στους πιστούς.
2. Κάθε Χριστιανική εκκλησία αποτελεί, κατά κάποιο τρόπο, μια «λίθινη αλληγορία» του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Χωρίς τη Θεία Ευχαριστία δεν νοείται χριστιανικός ναός, ο οποίος – κυρίως και κατεξοχήν – σ’ αυτήν οφείλει την ύπαρξή του.
3. Η Θεία Λειτουργία, που συνεχώς τελείται στο ναό, είναι μιά εικόνα- αντίτυπο της «ἐν οὐρανῷ» τελούμενης αγγελικής Λειτουργίας. Έτσι, ο χριστιανικός ναός θεωρείται – και έγινε με την πάροδο του χρόνου – το σύμβολο, το αντίτυπο και η επίγεια εικόνα του νοητού ουράνιου χώρου, στον οποίο -μπροστά στο Θρόνο του Θεού – τελείται η Θεία Λειτουργία από τους αγγέλους.
4. Στους βυζαντινούς χρόνους ο χριστιανικός ναός συμβολίζει ολόκληρο τον κόσμο. Σκεπή = ο ουρανός και δάπεδο = η γη. Ο χριστιανικός ναός δηλ. είναι ένας μικρόκοσμος και συμβολίζει τα ορατά και τα αόρατα. (Πρβλ. και τη Σκηνή του Μαρτυρίου στο Ναό των Ιεροσολύμων).
5. Το Ιερό Βήμα του χριστιανικού ναού συμβολίζει συνήθως τον ουρανό, ενώ ο κυρίως ναός τα γήινα, την «στρατευόμενη εκκλησία». Υπάρχει όμως και η τριαδική θεώρηση του χριστιανικού ναού, σύμφωνα με την οποία: (α) ο ναός πρέπει να έχει τρεις εισόδους (=Αγία Τριάδα). (β) ο πρόναος – νάρθηκας συμβολίζει τον εξωτερικό κόσμο, τη γη γενικά. (γ) o κυρίως ναός συμβολίζει τον «ορατόν» ουρανό και (δ) το Ιερό Βήμα συμβολίζει τα υπερουράνια, τον αόρατο πνευματικό κόσμο, τον Παράδεισο, όπου ο Θρόνος του Θεού. Αυτή η τριαδική θεώρηση και κυρίως η τριμερής διαίρεση του χριστιανικού ναού έχει τεράστια συμβολική σπουδαιότητα όχι μόνο για τους «μεμυημένους» πιστούς, αλλά και για την όλη εξέλιξη και διαμόρφωση της Χριστιανικής ναοδομίας γενικότερα.
6. Ο τρούλλος είναι το χαρακτηριστικότερο και το βασικότερο στοιχείο της Βυζαντινής ναοδομίας. Τονίζει, συμβολίζει και αισθητοποιεί – και μάλιστα κατά τον καλύτερο τρόπο – την σχέση με τον ουρανό και καθιστά το ναό σαν έναν κατ’ εξοχήν μυστηριακό χώρο. (Τα άστρα π.χ. του ουρανού συμβολίζονται με τα καντήλια και τους πολυελαίους των ναών κ.λπ.).
7. Ό άμβωνας συμβολίζει τον «Λίθον» του Τάφου του Χριστού, καθώς και την Αγία Τράπεζα. Από «τόν κυλισθέντα αὐτόν λίθον» (=άμβωνα) οι διάκονοι και οι ιερείς διαβάζουν και κηρύττουν το ιερό Ευαγγέλιο (=την Ανάσταση του Χριστού, το Λόγο του Θεού). Πάνω στη λίθινη Αγία Τράπεζα- που συμβολίζει τον Τάφο του Χριστού – τελείται η Θεία Ευχαριστία.
8. Οι κ ί ο ν ε ς και οι π ε σ σ ο ί, που βαστάζουν την οροφή του ναού, συμβολίζουν – κυρίως στους Βυζαντινούς χρόνους – τους Αποστόλους, τους Προφήτες, τους Αγίους, τους Μάρτυρες, τους Οσίους κ.λπ.
9. Εικονογράφηση. Τα ιερά πρόσωπα, σαν «καλοί στρατιώτες του Χριστού», εικονίζονται στα διάφορα μέρη του ναού. Στηρίξουν την Εκκλησία και ενισχύουν τους πιστούς. Τα εικονιζόμενα ιερά Πρόσωπα είναι «στῦλοι καί ἑδραιώματα» της Εκκλησίας και της Χριστιανικής Πίστεως.
10. Το εικονοστάσι – τέμπλο χωρίζει τον ανθρώπινο κόσμο (κυρίως ναός) από τον επουράνιο (ιερό Βήμα). Τα θωράκια του τέμπλου θεωρούνται σαν «αντίτυπα» των κάγκελων-πλακών του Τάφου του Χριστού. Ο συμβολισμός αυτός σχετίζεται και πάλι με την Αγία Τράπεζα, που είναι το κέντρο της Χριστιανικής Λατρείας.
Εκτός από τους βασικούς αυτούς συμβολισμούς, υπάρχουν και πολλοί άλλοι στα διάφορα συγγράμματα των Πατέρων της Εκκλησίας (π.χ. Μάξιμος Ομολογητής, Συμεών Νέος Θεολόγος, Γερμανός Α’ Κων/λεως κ.ά.). Γεγονός είναι ότι ο συμβολισμός προσέλαβε τεράστιες διαστάσεις: δεν επικρατεί μόνο στην παλαιοχριστιανική εποχή, αλλά και στη βυζαντινή και συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Σύμφωνα, λοιπόν, με την ανέκαθεν επικρατούσα συμβολική διάσταση: ο Χριστιανικός ναός, αν και αποτελείται από διάφορα υλικά, εν τούτοις έχει μια υπερκόσμια χάρη.
Από τους πλούσιους αυτούς συμβολισμούς των διαφόρων μερών του Χριστιανικού ναού μπορεί να κατανοήσει κανείς την έντονη θρησκευτική ζωή των περασμένων γενεών. Είναι, λοιπόν, φανερή η θρησκευτική ζωή, η «ναοκεντρική» γενικά ατμόσφαιρα, στην οποία ζούσαν οι βυζαντινοί προγονοί μας.
